Een regionaal ontwerp is niet bedoeld om uit te voeren

Jannemarie schrijft een serie van vier blogs over regionaal ontwerpen. Aan de hand van vier stellingen gaat ze in op de impact van regionaal ontwerpen, het opdrachtgeverschap en het instrument prijsvraag. De stellingen komen voort uit een essay dat zij schreef in opdracht van de Eo Wijersstichting (meer hierover in kader onderaan). In deze blog de eerste stelling: een regionaal ontwerp is niet bedoeld om uit te voeren. Blog 1 in de reeks: Ontwerpen in de regio

Stelling 1: Een regionaal ontwerp is niet bedoeld om uit te voeren

Ik stel het maar heel zwart wit. Overdrijven blijkt hier nodig. Het is een hardnekkig misverstand dat regionaal ontwerpen – wat in de uitvragen van de Eo Wijers-prijsvragen over complexe, integrale opgaven gaat –  in de aard hetzelfde is als het werken aan een op uitvoering gericht ontwerp. Het is een misverstand dat het verschil vooral zit in een andere schaal, van 1:100.00 in plaats van 1:100. En ja, dat het misschien over een wat langere periode gaat, voor wat meer verschillende opdrachtgevers, met wat meer betrokkenen. Dat is allemaal waar. Maar wat het regionaal ontwerp essentieel anders maakt, is dat er meer onzekerheid in het spel is.

Regionaal ontwerpen heeft een strategisch karakter. De planningstheorie draagt al vanaf de jaren tachtig de boodschap uit dat het kenmerkende verschil tussen strategische en operationele planning is hoe je met onzekerheid omgaat. Toch wordt dat nog altijd slecht begrepen. Het wordt in de praktijk meestal uitgelegd alsof het alleen gaat om een fasering, van lange naar korte termijn, of van grof naar fijn. Maar zo werkt het niet. Strategisch ontwerpen is echt iets anders dan operationeel ontwerpen en het levert ook echt iets anders op.

Bij operationeel ontwerpen probeer je als ontwerper onzekerheid zo veel mogelijk te reduceren, uit te bannen, bijvoorbeeld door afbakening in tijd, ruimte en zeggenschap. Je legt het ontwerp zo precies mogelijk vast op papier, als instructie voor de makers. Als het risico van onzekerheid beheersbaar is, ga je over tot uitvoering.

Bij strategisch ontwerpen neem je als ontwerper onzekerheid als uitgangspunt. Het resultaat is een concept, een strategische visie om met onzekerheid om te gaan en al doende lerend greep te krijgen op de gestelde uitdagingen. Denk aan een militaire strategie: je weet niet wat de vijand gaat doen, je kunt alleen maar zorgen dat je manschappen zo goed mogelijk voorbereid zijn en dat iedereen op het juiste moment de goede dingen doet. Daarvoor is het nodig dat die manschappen de strategie begrijpen en herkennen als iets waarmee ze uit de voeten kunnen. Dat werkt niet door een instructie op papier te geven. Dat krijgt pas werking door oefenen, simuleren, patronen zien, context begrijpen, het juiste moment voor actie herkennen en benutten.

Een strategisch ontwerp is een visie die de mindset van mensen verandert, de manier waarop ze de gebiedsopgave kaderen (‘framen’ in jargon). Het doel van strategisch en ook regionaal ontwerpen, is allereerst verandering van die mentale werkelijkheid: andere kansen zien, nieuwe verbindingen ontdekken, weten wat slimme partners zijn. Pas als dat gelukt is, als de geesten er rijp voor zijn, heeft het zin om na te gaan denken over ingrijpen in de fysieke werkelijkheid. Dat kan lang duren en zal geleidelijk gaan.
In de planningstheorie hebben ze het bij strategische plannen dan ook over de doorwerking in de geest van het plan, en niet over de implementatie conform het plan. Die doorwerking is op zichzelf ook weer onvoorspelbaar. Meer hierover in de volgende blog.

---

Dit is een serie van 4 blogs over regionaal ontwerpen. Aanleiding voor de blogs is een essay dat ik schreef op verzoek van de Eo Wijers-stichting. Deze stichting heeft een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling en profilering van het regionaal ruimtelijk ontwerp. Dit deed en doet zij door prijsvragen te organiseren; tien stuks in ruim dertig jaar tijd. Het essay is een update van het boekje ‘Een kwart eeuw Eo Wijers-stichting’ van mijn hand, dat in 2008 verscheen. Men vroeg me deze keer in te gaan op de impact van regionaal ontwerpen, het opdrachtgeverschap, en het instrument prijsvraag. Ik heb volmondig ja gezegd op dit verzoek, dat aansloot bij mijn eerdere publicaties over regionaal ontwerpen en ontwerpend onderzoek, en ook bij mijn eigen ervaringen en vragen, onder meer door deelname aan de negende en tiende prijsvraag.  Het concept essay besprak ik met goed geïnformeerde vakgenoten in planning en ontwerp: Joost Schrijnen, Wil Zonneveld, Joks Jansen, Bart de Zwart, Terry van Dijk en Corne Paris. Dat gesprek hielp mij om de toelichting op het essay te gieten in de vorm van vier stellingen. Deze presenteerde ik op 3 juni 2016 tijdens een conferentie ter gelegenheid van de afsluiting van de tiende prijsvraag en een bestuurswissel. Links Een kwart eeuw Eo Wijers-stichting Essay: Ontwerpen in de regio Stelling 1: Een regionaal ontwerp is niet bedoeld om uit te voeren Stelling 2: Regionaal ontwerpen is geen one-night stand Stelling 3: Dé regionale oplossing bestaat niet Stelling 4: Ontwerpen is te belangrijk om aan ontwerpers over te laten